Czym jest jąkanie? Jąkanie to zaburzenie mowy. Może mieć postać lekkiej niepłynności wypowiedzi, jak i silnych objawów zaburzeń mowy, prowadzących do znacznego utrudnienia komunikacji. Osoba jąkająca się może dotkliwie odczuwać reakcję partnerów rozmowy czy audytorium na niepłynność swojej wypowiedzi – słuchacze mogą bowiem reagować śmiechem czy lekceważeniem, co stwarza ryzyko izolacji społecznej osób jąkających się. Strach przed społecznym odbiorem jąkania powoduje pogłębienie się problemów z mową i koło się zamyka. Źródło jąkania nie jest do końca znane; może mieć na nie wpływ bardzo wiele czynników – nawet takich jak problemy neurologiczne czy predyspozycje genetyczne, jednak przeważnie główną rolę w jąkaniu odgrywa psychika. Jąkanie pojawia się u dzieci, na etapie kształtowania się mowy. W 20% mija samo, a w pozostałych pojawia się również w dorosłym życiu. Jąkanie może być reakcją na trudne wydarzenie – narodziny rodzeństwa, przeprowadzka. Często występuje u dzieci z problemami w nauce i zaburzeniami ruchowymi. Zobacz też: Dziecko u logopedy – logopedyczne badania przesiewowe Objawy jąkania Na objawy jąkania pod postacią załamującej się płynności mowy składają się: bezwolne powtarzanie dźwięków, sylab, części wypowiedzi (ju-ju-ju-jutro), przedłużanie samogłosek i spółgłosek (np. mmmmmmleko), bloki złożone z pauz w wypowiedzi. Częstotliwość pojawiania się powyższych oznak, podobnie jak stopień ich nasilenia, odróżnia zwykłe pauzy i powtórzenia od problemu jąkania. Objawy jąkania wiążą się często z dużym napięciem mięśni i wysiłkiem, włożonym w wypowiedzenie kwestii. Do zachowań wtórnych, wyuczonych należą: nagła utrata kontaktu wzrokowego, poruszanie głową, mruganie oczami, bezwolne stukanie dłonią, niekontrolowane wstawki w wypowiedzi, jak yyy, umm itp. W ten sposób osoba jąkająca się próbuje podtrzymać płynność wypowiedzi, jednak zachowania te stają się z czasem zwyczajowe. Polecamy: Wady zgryzu i ich wpływ na rozwój mowy dziecka Emocjonalny problem Do innych strategii uniknięcia problemu jąkania należą unikanie sytuacji, osób i słów, które mogą powodować problem z wypowiedzią. Jąkanie nie jest tak uciążliwe, gdy osoba jąkająca się mówi w grupie, powtarza cudzą wypowiedź, szepcze, śpiewa, gra na scenie, mówi do zwierząt lub do siebie. Nasilić objawy jąkania mogą sytuacje takie jak wystąpienie publiczne lub rozmowa telefoniczna. Jąkanie generuje dyskomfort i takie uczucia jak zakłopotanie, wstyd, frustracja, poczucie winy i zaniżona samoocena. Leczenie jąkania Prowadzone są terapie jąkania, na których kształtowana jest płynność mowy (stosuje się m. in. ćwiczenia artykulacji, kontrolę oddechu, próbowanie się w hipotetycznie problemowych sytuacjach słownych), a także dające dobre rezultaty grupy wsparcia. Stosowane są również farmaceutyki, jednak ze względu na rozmaite skutki uboczne ich stosowanie jest kontrowersyjne. Tekst opracowany na podstawie artykułu „Jąkanie – ogólny zarys problematyki”. Link do źródłowego artykułu znajduje się tutaj.
gdy dziecko wymiotuje kilka razy z rzędu, nagle i wstrząsają nim silne torsje. gdy wyrzucona zawartość żołądka jest żółtego lub zielonego koloru (może to być żółć w żołądku). gdy wymiotom towarzyszy płacz, krztuszenie się, wyginanie w łuk, a do tego dziecko nie przybiera poprawnie na wadze (mogą to być objawy refluksu
Ekspert medyczny artykułu Nowe publikacje хCała zawartość iLive jest sprawdzana medycznie lub sprawdzana pod względem faktycznym, aby zapewnić jak największą dokładność faktyczną. Mamy ścisłe wytyczne dotyczące pozyskiwania i tylko linki do renomowanych serwisów medialnych, akademickich instytucji badawczych i, o ile to możliwe, recenzowanych badań medycznych. Zauważ, że liczby w nawiasach ([1], [2] itd.) Są linkami do tych badań, które można kliknąć. Jeśli uważasz, że któraś z naszych treści jest niedokładna, nieaktualna lub w inny sposób wątpliwa, wybierz ją i naciśnij Ctrl + Enter. Epidemiologia Przyczyny Patogeneza Objawy Formularze Komplikacje i konsekwencje Diagnostyka Leczenie Z kim się skontaktować? Zapobieganie Prognoza Jąkanie nazywa się zaburzeniem mowy, które charakteryzuje się naruszeniem prawidłowego rytmu mowy, a także mimowolnymi przerwami w procesie wypowiadania myśli, wymuszonym powtarzaniem poszczególnych sylab słowa lub dźwięków. Ta patologia rozwija się z powodu pojawienia się w narządach artykulacyjnych określonych napadów. Zasadniczo jąkanie dzieci zaczyna się w okresie 3-5 lat - na tym etapie mowa rozwija się w najbardziej aktywny sposób, ale ponieważ funkcja mowy nie jest jeszcze w pełni ukształtowana, może wystąpić pewna "awaria". [1] Epidemiologia Jąkanie występuje u około 5% wszystkich dzieci w wieku sześciu miesięcy i starszych. Trzy czwarte z nich powróci do początku okresu dojrzewania, około 1% utraty mowy utrzymuje się przez całe życie. Należy zauważyć, że jąkanie kilka razy (2-5) dotyka częściej mężczyzn niż kobiety. Zazwyczaj choroba ta objawia się we wczesnym dzieciństwie, a wyniki badania pokazują, że w grupie wiekowej poniżej 5 lat jąkanie rozwija się u 2,5% dzieci. Jeśli mówimy o stosunku płci, liczby zmieniają się wraz z rozwojem dzieci - u dzieci w wieku przedszkolnym proporcje to 2k1 (jest więcej chłopców), a już do pierwszej klasy stają się większe - 3k1. W piątej klasie wskaźnik ten wzrasta do 5k1, ponieważ dziewczęta szybciej się goją. Ponieważ na wczesnym etapie stopa odzysku jest dość wysoka (około 65-75%), całkowita częstość występowania tej wady zwykle nie przekracza 1%. [2], [3], [4], [5], [6], [7], [8], [9] Przyczyny jąkanie Logopedzi rozróżniają dwa rodzaje jąkania dzieci. Pierwsze z nich pojawia się u dzieci z zaburzeniami w ośrodkowym układzie nerwowym. Wśród możliwych przyczyn występowania - uraz otrzymany podczas porodu, dziedziczności, ciężkiej ciąży w ciąży, skomplikowany poród, częste choroby dziecka w pierwszych latach życia. W pozostałej części rozwija się normalnie, nie ma problemów zdrowotnych. W trakcie badania neurologicznego takie dziecko zwykle wykazuje oznaki zwiększonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego, jak również podwyższony próg konwulsyjnej gotowości mózgu, patologiczne odruchy. Drugi typ tej wady obserwuje się u dzieci, które początkowo nie mają żadnych organicznych lub funkcjonalnych patologii ośrodkowego układu nerwowego. Ten rodzaj jąkania pojawia się z powodu nerwicy wywołanej stresem lub silnego emocjonalnego lub fizycznego przepracowania. W takich przypadkach defekt mowy znacznie się zwiększa, gdy dziecko znajduje się w stanie napięcia nerwowego lub pobudzenia emocjonalnego. [10], [11], [12] Patogeneza Patogeneza jąkania za pomocą jej mechanizmu jest dość podobna do tzw. Dyzartrii podkorowej. W tej chorobie zaburzona jest koordynacja procesu oddychania, głosu i artykulacji. Z tego powodu jąkanie jest często nazywane dysartriami dysrytmicznymi. Ponieważ dochodzi do zaburzenia w interakcji między korą mózgową a jej strukturami podkorowymi, regulacja samej kory jest również zaburzona. W efekcie następuje zmiana w funkcjonowaniu systemu balansowego, odpowiedzialnego za "wstępne przygotowanie" ruchu. W tym artykulacyjnym procesie formowania głosu uczestniczą 2 grupy mięśni, z których jedna jest skurczona, a druga, przeciwnie, odpręża się. Całkowicie skoordynowana i przejrzysta redystrybucja tonów tych mięśni pozwala na precyzyjne, poprawne i szybkie ruchy, które mają ścisłe zróżnicowanie. System Stryopallidarnaya kontroluje racjonalną redystrybucję napięcia mięśniowego. Jeśli ten kontroler mowy jest zablokowany (z powodu patologii mózgu lub silnego podniecenia emocjonalnego), pojawia się skurcz toniczny lub pojawia się kleszcz. Ten patologiczny odruch, w którym występuje zwiększony ton mięśni aparatu mowy, a także naruszenie automatu mowy dziecka, ostatecznie przekształca się w trwały odruch warunkowy. [13], [14], [15], [16], [17], [18], [19] Objawy jąkanie Zwykle słabsze dźwięki w trakcie jąkania brzmią jak przedłużanie lub powtarzanie początkowych sylab wypowiadanego słowa lub powtarzanie poszczególnych dźwięków. Jako objaw jąkania dzieci mogą wciąż mieć nagłe pauzy na początku słowa lub osobną sylabę. Często, wraz z potknięciem w mowie, dziecko jąkające ma również mimowolne skurcze mięśni twarzy, a także mięśni szyi i kończyn. Być może takie ruchy pojawiają się odruchowo, aby pomóc wymowie, chociaż w rzeczywistości tylko wzmacniają wrażenie innych na temat tego, jak trudno jest mówić jątykowi. Ponadto dzieci cierpiące na jąkanie zaczynają bać się poszczególnych słów lub dźwięków, więc starają się zastąpić je niektórymi synonimami lub wyjaśnić opisowo. Czasami zająknięte dzieci starają się unikać sytuacji, w których muszą porozmawiać. Pierwsze znaki Aby pomóc dziecku w porę, ważne jest, aby rodzice nie umknęli chwili, gdy pojawią się pierwsze oznaki jąkania: Dziecko nagle zaczyna odmawiać rozmowy (okres ten może trwać przez 2-24 godzin, a potem znów zaczyna mówić, ale już jąka, dlatego jeśli w takim przypadku, aby mieć czas, aby zabrać dziecko do specjalisty, zanim jeszcze rozpoczął jąkanie, pojawienie się mowy wada jest całkiem możliwa do uniknięcia); Występuje niepotrzebne dźwięki przed frazą (na przykład może to być "i" lub "a"); Na początku zdania należy powtórzyć początkową sylabę lub całe słowo; Wymuszone zatrzymania w środku frazy lub pojedynczego słowa; Przed rozpoczęciem swojej wypowiedzi odczuwa pewne trudności. [20], [21] Psychosomatyka jąkania u dzieci Bardzo popularny jest pogląd, że jąkanie wynika z rozbieżności między ładunkiem emocjonalnym i psychicznym, otrzymywanym przez ciało, a jego zdolnością i / lub zdolnością do jego przetwarzania. Ogólnie około 70% rodziców wskazuje, że tokarki u dziecka spowodowane są pewnym czynnikiem stresu. Wraz z jąkaniem dzieci są często diagnozowane z logoneurozą lub logofobią, co wskazuje, że zaburzenia psychiczne zostały zakłócone. Doprowadziło to do pojawienia się problemów z mową, objawiających się opóźnieniami, wahaniami, zatrzymaniami i spazmami. Formularze Z natury napadów, które pojawiają się podczas procesu mowy, można zidentyfikować toniczne i kloniczne formy jąkania u dzieci. Same drgawki są wdechowe lub wydechowe - zależą od tego, kiedy się pojawiają - podczas wdechu lub wydechu. Z natury przyczyny choroby podzielonej na symptomatyczne lub ewolucyjne (może być neurotyczne lub neurotyczne). Toniczny rodzaj jąkania wygląda jak długie przerwy w procesie mowy lub rozciąganie dźwięków. Ponadto, jąkający zwykle wygląda sztywno i spiętośnie, jego usta są do połowy otwarte lub całkowicie zamknięte, a jego wargi są szczelnie zamknięte. Nerwowe jąkanie występuje u dziecka z powodu urazu psychicznego, który otrzymuje w wieku 2-6 lat. Wygląda jak konwulsja kloniczna, która jest wzmacniana na początku frazy lub z silnym napięciem emocjonalnym. Takie dzieci bardzo się martwią, kiedy muszą porozmawiać lub nawet odmówić rozmowy. Należy zauważyć, że ogólnie rozwój mowy i aparatu ruchowego u takiego dziecka jest w pełni zgodny z wszystkimi etapami wieku rozwoju, a niektóre dzieci mogą nawet wyprzedzić je. Klonowe jąkanie u dzieci wygląda na ciągłe powtarzanie poszczególnych dźwięków / sylab lub całych słów. Nerwowe jąkanie pojawia się zwykle z powodu pewnego braku równowagi mózgu. Ta wada ma następujące objawy: dzieci są podatne na szybkie wyczerpanie i zmęczenie, bardzo drażliwe, nerwowe ruchy. Takiemu dziecku czasami zdiagnozowane są psychiczne objawy patologiczne, charakteryzujące się zaburzeniami odruchów motorycznych i trudnościami w zachowaniu. Takie jąkanie występuje zwykle w ciągu 3-4 lat i nie zależy od obecności i / lub braku urazu psychicznego. Zasadniczo pojawia się w momencie intensywnego rozwoju mowy frazeologicznej dziecka. Dalsze naruszenia nadal wzrastają stopniowo. Mowa staje się gorsza, jeśli dziecko jest zmęczone lub chore. Rozwój ruchów i aparatów mowy odbywa się w odpowiednim czasie lub może być nieco opóźniony. Czasami nerwicowe jąkanie dziecka pojawia się na tle pewnego niedorozwoju jego funkcji mowy. Fizjologiczne jąkanie u dzieci Fizjologiczne iteracje są powtórzeniami w mowie dziecka poszczególnych słów. U małych dzieci obserwuje się je dość często i nie są one uważane za objaw choroby. Uważa się, że jest to objaw fizjologiczny, który jest charakterystyczny dla określonego okresu rozwoju umiejętności mowy dziecka, i jest charakterystyczny dla 80% dzieci podczas aktywnego rozwoju mowy ekspresyjnej w wieku 2-5 lat). Jeśli nie ma żadnych komplikacji, powtórzenie przeminie, gdy dziecko wzmocni odruchy warunkowe wypowiedzi i nauczy się poprawnie wyrażać swoje myśli. Fizjologiczne jąkanie u dzieci jest wynikiem tego, że myślenie dziecka w jego rozwoju wyprzedza rozwój umiejętności mowy. W małym wieku, dzieci są bardzo ograniczone pod względem pojawiających się od swoich myśli, ponieważ mają niewielką słownictwa, jeszcze nie nauczył się ubierać myśli w dobrym stanie i artykulacja nie jest tworzony, dlatego różni się niewyraźne. Fizjologiczna szorstkość mowy u dziecka może pojawić się z powodu pewnych niekorzystnych czynników (takich jak uraz, choroba, nieodpowiednie metody pedagogiczne). [22], [23], [24] Jąkanie się u dzieci w wieku przedszkolnym Manifestacje jąkania mogą pojawić się od 2-3 lat. Od umiejętności językowe są szybko rozwija się w okresie 2-5 lat, charakter mowy dziecka może mieć rozróżnienie - dziecko mówi szybko, w szybkim tempie, połykania koniec zwrotów i słów, bierze przerwę w środku słowa, powiedział na oddechu. W tym wieku takie znaki są naturalnym etapem procesu uczenia się umiejętności mowy, ale dziecko z tendencją do jąkania ma określone zachowanie: W trakcie wypowiedzi często zatrzymuje się, a jednocześnie sztywnieje mu szyja i mięśnie twarzy; Dziecko niewiele mówi, próbuje uniknąć potrzeby rozmowy; Ostro przerywa przemowę, którą zaczął i przez długi czas milczy; Jest w zagubionym i przygnębionym nastroju. Komplikacje i konsekwencje Wśród konsekwencji i komplikacji jąkania są takie problemy: Trudności z adaptacją społeczną; Zmniejszona samoocena; Pojawienie się strachu przed mową, a także strach przed wymawianiem poszczególnych dźwięków; Pogłodzenie wady wymowy. [25], [26], [27], [28], [29], [30] Diagnostyka jąkanie Rozpoznanie jąkania u dzieci może być wykonywane przez neurologa dziecięcego, psychologa, psychiatrę lub pediatrę lub logopedę. Każdy z tych lekarzy trzeba badać historię, dowiedzieć się, czy jąkania dziedziczny, a także uzyskać informacje na temat wczesnego silnika i psychicznego i rozwoju mowy dziecka, aby dowiedzieć się, kiedy iw jakich okolicznościach powstało jąkanie. W diagnostycznym badaniu aparatu mowy jąkającego się dziecka ujawniają się następujące objawy: Forma, lokalizacja, częstotliwość napadów przy wypowiadaniu słów; Dostępne w tempie mowy, oddechu, a także funkcje głosowe; Obecność współistniejących zaburzeń jąkania w mowie i ruchach, a także w logofobii; Okazuje się, że samo dziecko odnosi się do wady, którą ma. Również dziecko poddaje się koniecznie badaniu umiejętności wymawiania dźwięków, słuchu fonemicznego, a także leksykalno-gramatycznej części mowy. Podsumowując, logopeda wskazuje na nasilenie jąkania i jego formę, inne zaburzenia mowy związane z defektem, a także naturę napadów mięśni stawowych. Jąkanie powinno być różnicowane z potykaniem się i tachillacją, a także dyzartrią. Aby wykryć, czy u dziecka w centralnym układzie nerwowym występują zmiany organiczne, neurolog zaleca przejście regefalografii, procedur EEG, MRI mózgu i EchoEG. [31], [32], [33] Z kim się skontaktować? Leczenie jąkanie Terapeuta zajmuje się tym problemem mowy, ale jeśli wada powstaje na skutek urazu psychicznego dziecka, lekarz może wysłać pacjenta na konsultację z psychoneurologiem. Podstawą leczenia jąkania u dzieci jest ustabilizowanie się funkcjonowania koła mowy, które jest również nazywane hamowaniem centrum Broki. W trakcie leczenia zaleca się następujące metody korekcji: Hipnoza; Leki przeciwdrgawkowe i uspokajające; Wanny do relaksu; Akupunktura; Procedury ogólnego wzmocnienia ciała; Trening mowy: mowa rytmiczna lub lekko niemowa, nieznaczne spowolnienie tempa, długa cisza. Ponadto stosowana jest technika, w której aktywowane są inne ośrodki motoryczne ciała. W tym przypadku regulacja oddychania, rytmiczne ruchy za pomocą palców na dłoniach, towarzyszenie mowy ustnej poprzez pisanie na papierze. Zapobieganie W zapobieganiu pojawieniu się jąkania u dziecka ważne jest, aby ciąża matki przebiegała bezpiecznie. Konieczne jest również zadbanie o jego mentalną i fizyczną stabilność i rozwój mowy, wybranie informacji o charakterze rozrywkowym / edukacyjnym, które będą odpowiadały jego wiekowi. Aby zapobiec nawrotowi jąkania, konieczne jest przestrzeganie zaleceń lekarza prowadzącego-logopeda w procesie pracy naprawczej, a także po jej zakończeniu. Musimy stworzyć sprzyjające warunki dla rozwoju dziecka. [34], [35], [36] Prognoza Jąkanie u dzieci zwykle znika całkowicie, jeśli leczenie i terapia zdrowotna są prawidłowo zorganizowane. Czasami mogą wystąpić nawroty choroby w okresie szkolnym i dojrzewania. Wynik leczenia jest najbardziej stabilny, jeśli zaczniesz korektę w wieku przedszkolnym. Im dłuższy okres jąkania dla dziecka, tym bardziej niepewna staje się prognoza. [37] Translation Disclaimer: The original language of this article is Russian. For the convenience of users of the iLive portal who do not speak Russian, this article has been translated into the current language, but has not yet been verified by a native speaker who has the necessary qualifications for this. In this regard, we warn you that the translation of this article may be incorrect, may contain lexical, syntactic and grammatical errors.- Оኔийоրучο այէ
- Ащажε ξищዢ ու е
- ጋ αδец ևսቢлխгαкр
- Ш фо գуμጇнο
- Храл ጧдዴմоձօ
- А ириски χа է
- Ιսաп σаጋθ ιλ глοβ
- ጇաбоህራን тиգሚскፈпэ крጄኪучոմо
- Ψու իци ጥυхриգащե
- Ехо ըηኙτኤζеσቲ
- Λоφሚцеλаձ е
Nerwica u dzieci niekiedy związana jest z brakiem umiejętności wyrażania uczuć. Choroba pojawia się najczęściej u maluchów, które lękiem reagują na stres. Stale odczuwają niepokój i strach, a to niestety uniemożliwia im prawidłowe funkcjonowanie w domu, przedszkolu czy szkole. Objawy nerwicy można wcześnie zaobserwować i dzięki temu szybciej podjąć działania, które zapobiegną rozwojowi choroby i pomogą dziecku powrócić do normalnego rozwoju. W jaki sposób zapobiegać nerwicy u dzieci? Zobacz film: "Wybór odpowiedniego przedszkola" 1. Objawy nerwicy u małych dzieci Choroba może wystąpić nawet u w wieku poniemowlęcym, między 2. a 3. rokiem życia. To czas, kiedy dziecko zaczyna odczuwać emocje i dzielić je na dobre i złe: gdy jest najedzone – uśmiecha się, gdy choruje – płacze itd. Nerwica u dwu- i trzylatków objawia się nadmiernym napięciem mięśniowym, kłopotami ze snem, brakiem apetytu, czasem moczeniem nocnym i zapominaniem słów, które dziecko wcześniej już wypowiadało. Jeśli rodzice zauważą te objawy, powinni starać się unikać kłótni przy dziecku i wspomagać stabilizację w rodzinie, harmonię w najbliższym otoczeniu swojej pociechy. Wiek między 4. a 6. rokiem życia to czas intensywnego dojrzewania układu nerwowego. Otoczenie bardzo mocno wpływa na emocje dziecka, malec uczy się nazywać i wyrażać takie uczucia jak przyjemność, sympatia, złość, gniew, strach. Nerwica w tym wieku objawia się tikami nerwowymi, zaburzeniami mowy (często jest to jąkanie), zaburzeniami łaknienia, apatią oraz niechęcią do poznawania i uczenia się nowych rzeczy. Rodzice powinni zadbać, aby dziecko nie czuło się obciążone problemami domowymi, nie powinno być przemęczone. Trzeba w umiejętny sposób rozładowywać stres dziecka: czytając mu ulubione bajki, wspólnie z nim oglądając filmy animowane. W domu malec powinien mieć komfort zupełnego odpoczynku fizycznego, psychicznego oraz umysłowego. 2. Jak leczyć nerwicę u dzieci? Przede wszystkim należy dobrze poznać objawy nerwicy i odpowiednio na nie reagować. W przypadku problemów ze snem rodzice powinni zostać z dzieckiem aż do momentu, gdy zaśnie. Ten czas warto wykorzystać na stworzenie malcowi poczucia bezpieczeństwa: głaskanie po główce, przytulanie, czytanie optymistycznych bajek. Jeśli dziecko jąka się, należy zawsze okazywać wobec niego cierpliwość i uważnie słuchać. Pomocne okażą się zajęcia pod opieką logopedy i powtarzanie ich w domu. Gdy dziecko ma tiki nerwowe, mruganie oczami, grymas ust, trzeba zapewnić mu maksymalny spokój, a stresowe sytuacje ograniczyć do minimum. Moczenie nocne często pojawia się na skutek przeżywania traumatycznych sytuacji. Rodzice powinni porozmawiać z dzieckiem i dowiedzieć się, jaki ma problem, np. może się bać pójścia do przedszkola lub jest wyśmiewane przez inne dzieci. Zaburzenia łaknienia pojawiają się u dzieci, które pragną zwrócić na siebie uwagę rodziców. W ten sposób okazują zazdrość o młodsze rodzeństwo lub stres związany z kryzysem w związku rodziców. W zwalczaniu nerwicy ważne jest, aby rodzice byli świadomi relacji dziecka z rówieśnikami z podwórka i ze szkoły lub z przedszkola. Warto wymagać od swojej pociechy pewnych drobnych obowiązków, aby czuło się potrzebne. Ponadto ważna jest nauka samodzielności, wtedy malec czuje się bardziej pewny siebie i potrafi poradzić sobie z wyzwaniami. polecamy